درباره عصای منتشا (درویشی) بیشتر بدانیم
درباره عصای منتشا (درویشی) بیشتر بدانیم
سنت‌ها و آیین‌های کهن در ایران و بسیاری از کشورهای خاورمیانه، همواره جنبه‌های شگفت‌انگیزی دارند که گاه کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. عصای منتشا (درویشی) یکی از همین نمادهاست که در میان اهل تصوف و درویشان، جایگاهی خاص داشته است. این عصا، نه‌تنها وسیله‌ای برای تکیه و پیمودن راه بوده، بلکه کارکردی نمادین، معنوی و آیینی هم داشته است. از سفرهای درویشانه و گشت‌وگذار در مسیر حق گرفته تا مجالس ذکری که در آن‌ها از این عصا به‌عنوان نماد ساده‌زیستی و زهد استفاده می‌شده، همگی حکایت از اهمیت «منتشا» (یا در واژگان گوناگون «منتشا»، «منتشاه»، «درویش‌عصا») دارند.
دسترسی سریع
در این نوشته، قصد داریم درباره‌ی عصای منتشا و ریشه‌های تاریخی‌ـ‌فرهنگی‌اش صحبت کنیم. اینکه این عصا از کجا آمده، چه تفاوت‌هایی با سایر عصاها دارد، چرا در میان درویشان تا این حد محبوب و مقدس بوده، و چگونه می‌توان امروز ــ حتی اگر فردی اهل تصوف نباشد ــ از این عصا بهره برد. هم‌چنین، به‌صورت مختصر به نکات فنی ساخت و بهره‌گیری از منتشا اشاره می‌کنیم؛ از جنس چوب مناسب گرفته تا اندازه‌ی استاندارد و نحوه‌ی حمل‌ونقل آن.
عصای منتشا؛ از نماد درویشی تا همراهی روزمره
عصای منتشا غالباً تصویرگر درویشی است که رخت سفر بر تن دارد، لباسی ساده می‌پوشد، کلاه یا عرقچین بر سر می‌گذارد و یک عصای بلند در دست دارد. از نگاه تاریخی و فرهنگی، این عصا یادآور این حقایق است:
نماد سلوک و سفر روحانی: در بسیاری از مکاتب صوفیانه و عرفانی، «سفر» نه‌تنها حرکت فیزیکی بین شهرها و خانقاه‌ها بوده، بلکه نشانی از سیر و سلوک روحی هم محسوب می‌شده است. درویش با حمل عصای منتشا، بر آمادگی خویش برای پیمودن راه‌های ناشناخته و نشانه‌ی ایمان به مسیر حق تأکید می‌کرده.
استعاره از اتکا به خداوند: همان‌طور که شخص به عصا تکیه می‌کند، در عرفان نیز درویش نماد «تکیه بر نیرو و قدرت الهی» را در زندگی روزمره به نمایش می‌گذارد؛ عصا به شکل خارجی این تکیه را تجسم می‌بخشد.
نشانه‌ی ساده‌زیستی: برخلاف عصاهای اشرافی که منبت‌کاری لوکس و سنگ‌های گران‌بها داشتند، درویشان اغلب منتشایی از چوب ساده و مقاوم به دست می‌گرفتند. این تفاوت ابزار، بیانگر زهد و آزادگی از تعلقات دنیوی بود.
در روزگاران قدیم، منتشا برای درویشان «همه‌چیز» به‌شمار می‌رفت: تکیه‌گاه در مسیرهای طولانی، وسیله‌ی حفاظت از جان در حیات وحش یا راهزنان احتمالی، و ابزاری برای اشاره در مجالس ذکر یا سماع. امروز نیز، اگرچه شاید مقاصد عرفانی کمتر دنبال شود، اما همچنان روحیه‌ی آزادی و وقار در عصای منتشا قابل ادراک است.
تفاوت عصای منتشا با سایر عصاها
با اینکه عصاهای گوناگونی در فرهنگ ما دیده می‌شود (از عصاهای سلطنتی با روکش طلا تا مدل‌های طبی مدرن)، منتشا چند تفاوت بارز دارد:
طول بلندتر: اغلب منتشاها از قد معمولی یک عصا فراتر می‌روند؛ مثلاً ممکن است ارتفاعشان به سینه یا شانه‌ی فرد برسد. این بلند بودن، برای راه‌رفتن در مسیرهای ناهموار، کوهستانی یا بیابانی مفید است.
پوشش ساده و خام: در گذشته، درویشان چوب را اغلب فقط با سمباده‌ی ابتدایی یا تراش ساده آماده می‌کردند و شاید اندکی نقش‌ونگار نمادین بر آن حک می‌کردند. در مقایسه با عصاهای منبت‌کاری لوکس و بیمارستانی مدرن، منتشا ظاهری مینیمال داشت.
جنس مقاوم: چون اهل سفر و گشت‌وگذار بودند، چوبی انتخاب می‌کردند که در برابر رطوبت، ضربه و شکستگی مقاوم باشد. چوب گردو، سنجد، توت یا درختانی که در محل‌های مختلف یافت می‌شد.
ابعاد دسته و سر عصا: برخی منتشاها دسته‌ی خاصی نداشتند و اساساً یک چوب یک‌پارچه بودند. در حالی که برخی دیگر در بالا کمی خمیده می‌شدند تا دست راحت‌تر قرار بگیرد. این بسته به سلایق و کارگاه ساخت محلی متفاوت بود.
کارکردهای متنوع در فرهنگ درویشی
عصای منتشا صرفاً یک میله‌ی ساده نبود؛ در فرهنگ درویشی، جنبه‌های کاربردی فراوانی داشت:
پیمایش مسیرهای طولانی: درویشان سنتی از شهری به شهر دیگر، یا از خانقاهی به خانقاه دیگر، پیاده سفر می‌کردند. عصای بلند برای حفظ تعادل، دورکردن حیوانات وحشی و کاهش فشار بر زانوها سودمند بود.
ابزار نمایش یا رقص سماع: در برخی محافل یا آیین‌های شبه‌درویشی، از چوب‌های دراز برای حرکات آیینی استفاده می‌کردند؛ چرخاندن عصا یا ضربه‌زدن کف زمین برای ایجاد ریتم در میان جمع.
محوریت در مجالس ذکر: گاه درویش مرشد از عصا برای هدایت جمع در حلقه‌ی ذکر استفاده می‌نمود. ضربه‌های منظم منتشا بر زمین یا اشاره با نوک آن، نظم و هماهنگی را بالا می‌برد.
وسیله‌ی محافظت شخصی: در مسیرهای بیابانی یا کوهستانی، اگر رهگذری با تهدید دزدان یا حیوانات مواجه می‌شد، عصای بلند می‌توانست سلاح دفاعی هم باشد.
آیا امروز هم کاربرد دارد؟
شاید این پرسش پیش آید که «آیا منتشا با گذشت زمان و کم‌رنگ‌شدن سنت‌های درویشی، همچنان کاربرد دارد؟» پاسخ این است که بله، گرچه شاید برخی کاربردهای آیینی کاهش یافته باشند، اما جنبه‌ی همراهی و حمایت همچنان برجاست. امروزه:
افراد علاقمند به عرفان و هنر: کسانی که به موسیقی عرفانی، سماع و آیین‌های سنتی عشق می‌ورزند، گاه عصای منتشا را به‌عنوان نمادی از این فرهنگ حفظ می‌کنند.
طبیعت‌گردان: گردشگرانی که دوست دارند به سبک قدیم سفر کنند، ممکن است منتشا را به‌جای باتوم‌های فلزی کوهنوردی به کار گیرند؛ چون هم حس نوستالژی دارد و هم عملکردی قابل قبول.
سالمندان و افراد با نیاز کمکی: برخی افراد که نیازمند عصای طبی هستند، ترجیح می‌دهند مدل منتشا (بلند و اصیل) داشته باشند؛ حسی از رهایی و معنویت را در کنار کمک حرکتی تجربه می‌کنند.
چند نکته برای انتخاب منتشا
اگر علاقه دارید یک عصای منتشا داشته باشید، در چند مورد باید دقت کنید:
جنس چوب: گونه‌ای چوب انتخاب کنید که هم سبک باشد و هم استحکام بالا داشته باشد (مثلاً چوب راش، گردو، زبان‌گنجشک یا افرا). در گذشته دسترسی محلی به یک نوع چوب تعیین‌کننده بود، اما امروز می‌توان از فروشگاه‌های تخصصی انتخاب کرد.
طول مناسب: اگر برای کاربرد روزمره‌ی حرکتی می‌خواهید، طول عصا نباید بیش‌ازحد از قد شما بالاتر باشد، وگرنه حمل آن سخت می‌شود. اما اگر اهداف آیینی یا تزیینی دارید، می‌توانید بلندتر برگزینید.
پرداخت و پوشش محافظ: بهتر است چوب با روغن طبیعی مثل بزرک یا تونگ پوشش داده شود تا از رطوبت و حشرات محافظت گردد. برخی با لاک مات یا براق هم موافق‌اند، اما روحیه‌ی سنتی منتشا ایجاب می‌کند پوشش خیلی جلوه‌ی مصنوعی نداشته باشد.
دسته یا بدون دسته: می‌توانید بالای چوب را کمی خم کنید یا یک قطعه‌ی چوب جداگانه مثل عصاهای معمول اضافه کنید. یا اینکه همان فرم استوانه‌ای یک‌پارچه را داشته باشید. این بستگی به سلیقه و کاربردتان دارد.
سرپایه‌ی لاستیکی: شاید در سنت قدیم وجود نداشته، اما برای استفاده‌ی امروزی روی سطوح لغزنده یا سنگی، افزودن یک نوک لاستیکی ضدلغزش احتمال زمین‌خوردن را کم می‌کند.
ارگونومی در منتشای امروزی
گرچه منتشا تاریخی جلوه‌ای ساده دارد، در کاربرد مدرن، نگه‌داشتن آن ساعت‌ها می‌تواند به مچ دست یا شانه فشار آورد اگر ارتفاع یا وزن عصا مناسب نباشد. چند اصل ارگونومی:
ارتفاع: وقتی ایستاده‌اید و دست‌ها کنار بدنتان است، سر عصا باید در حدود خط مچ دست باشد تا آرنجتان کمی خم شود (۱۵ تا ۳۰ درجه).
قطر چوب: چوب بیش‌ازحد قطور باعث خستگی دست می‌شود و اگر زیاد نازک باشد، ممکن است در برابر فشار زیاد شل به نظر آید. قطری بین ۲.۵ تا ۳.۵ سانتی‌متر معمولاً مناسب است.
وزن: منتشا اگر خیلی سنگین باشد، حملش دشوار می‌گردد. توجه کنید چوبی با وزن معقول برگزینید (مثلا ۵۰۰ تا ۷۰۰ گرم یا اندکی بیشتر).
دسته‌ی راحت: در مدل‌های امروزی ممکن است بخواهید قسمتی از بدنه برای قرارگیری دست تراشیده شود (ارگونومیک)، با حفظ ظاهر سنتی. این طراحی مانع درد مچ در طول روز می‌شود.
جایگاه عصا در زندگی مدرن
شاید بسیاری فکر کنند در زندگی مدرن، با وجود ابزارهای تکنولوژیک و شهری، نیازی به عصای تاریخی و نمادین نداریم. اما واقعیت نشان می‌دهد عصا می‌تواند پلی بین گذشته و حال باشد؛ نشانه‌ای از اصالت فرهنگی و نمادی از وقار شخص. به‌خصوص برای سالمندانی که ممکن است به علت ضعف جسمی از معاشرت اجتماعی دور شده باشند، انتخاب یک منتشا یا عصای چوبی شکیل می‌تواند دوباره توان حرکت و روحیه‌ی حضور در جمع را به آن‌ها بازگرداند.
از سوی دیگر، عنصر مینیمالیسم و طبیعت‌دوستی در دوران ما قوت گرفته است؛ عصای منتشا دقیقاً با این ارزش‌ها همخوانی دارد: چوبی طبیعی، فرمی ساده اما کاربردی، و یادآور سفری درونی و بیرونی. می‌توان گفت در اوج تکنولوژی، عصایی چوبی می‌تواند نشانی از سادگی و بازگشت به ریشه‌ها باشد؛ موضوعی که برای بسیاری از افراد ارزش زیادی دارد.
پرسش‌های متداول درباره عصای منتشا
آیا منتشا را هرکسی می‌تواند استفاده کند یا مخصوص درویشان است؟
هرچند در گذشته مخصوص درویشان بوده، اما امروز هرکسی با هر عقیده و سلیقه‌ای که علاقمند به الگوی ساده و بلند عصا باشد، می‌تواند استفاده کند. به‌ویژه اگر به جنبه‌ی فرهنگی و هنری آن ارج می‌نهید.
آیا طول زیاد عصا حمل‌ونقل را سخت نمی‌کند؟
پاسخ: اگر عصای بسیار بلند انتخاب کنید، ممکن است در محیط‌های شلوغ دست‌وپاگیر شود. ولی با انتخاب طول مناسب و وزن معقول، این مشکل رفع می‌شود. برخی حتی مدل‌های دو یا سه تکه‌ی پیچی یا تاشو هم ساخته‌اند تا حمل‌ونقل آسان گردد.
هزینه‌ی ساخت یا خرید منتشا چقدر است؟
بستگی به جنس چوب، مهارت سازنده و تزئینات دارد. چوب‌های ساده و تراش‌نخورده ارزان‌ترند، اما اگر چوب مرغوب (مثلاً گردوی خوش‌رگه) و حکاکی یا نقش داشته باشد، قیمت بالاتر می‌رود. در کل، از قیمت‌های متوسط تا بالا متغیر است.
آیا می‌توان سرپایه‌ی لاستیکی هم نصب کرد بدون اینکه ظاهر منتشا خراب شود؟
بله، سرپایه‌های لاستیکی در پایین بدنه نصب می‌شوند و خیلی جلب توجه نمی‌کنند. برای حفظ ظاهر، سرپایه‌های قهوه‌ای یا طرح چوب استفاده می‌شود.
خرید عصای منتشا (درویشی)
اگر پس از شناخت نقش و زیبایی‌های عصای منتشا مشتاق شدید یک عصای چوبی خوش‌ساخت و باکیفیت تهیه کنید ــ چه برای کاربرد روزمره، چه به‌عنوان هدیه یا جنبه‌ی هنری ــ گالری عصادست انتخابی مناسب برای شماست. مجموعه‌ی تخصصی عصادست، انواع عصاهای چوبی را در مدل‌های متنوع (از ساده و سبک تا نقش‌دار و منبت‌کاری‌شده) عرضه می‌کند و خدمات تنظیم ارتفاع و مشاوره‌ی تخصصی برای انتخاب بهترین مدل را ارائه می‌دهد. بدین ترتیب، می‌توانید با خیال راحت عصایی تهیه کنید که هم از نظر ظاهری حس و حال اصیل منتشا را داشته باشد و هم از جهت ارگونومی و راحتی، پاسخ‌گوی نیازهای حرکتی روزمره باشد.
