این نوشته، قصد دارد نگاهی عمیق به انواع تجهیزات کمک‌کننده‌ی حرکتی بیندازد؛ از جمله‌ی آن‌ها عصای طبی، واکر و کرنچ (عصای زیربغل) است. سعی می‌کنیم اولاً تفاوت‌ها و موارد استفاده‌ی هر ابزار را تشریح کنیم، ثانیاً به روش انتخاب مناسب (از منظر ارتفاع، طراحی، ارگونومی) بپردازیم و ثالثاً نکات کاربردی و ایمنی حین استفاده را ارائه دهیم. بدین‌ترتیب، چه شما بیماری باشید که پس از عمل جراحی نیاز به وسیله‌ی کمکی دارید و چه سالمندی که در حفظ تعادل دچار چالش است، یا حتی فردی که در دوره‌ی نقاهت یک آسیب ورزشی بسر می‌برد، می‌توانید اطلاعات لازم را برای انتخاب و استفاده بهینه از این تجهیزات به دست آورید.

نقش تجهیزات توانبخشی در ارتقای کیفیت زندگی

پیش از آن‌که به مرور تجهیزات مشخص بپردازیم، بیایید ببینیم این وسایل کمکی یا Aidها چرا تا این اندازه در پروسه‌ی توانبخشی اهمیت دارند.

حفظ تعادل و پیشگیری از سقوط: یکی از مشکلات رایج در سالمندان، بیماران مبتلا به ام‌اس، پارکینسون، یا حتی افرادی که دچار ضعف عضلانی موقتی شده‌اند، عدم توانایی در حفظ تعادل است. زمین‌خوردگی در این گروه‌ها می‌تواند به شکستگی لگن یا سایر استخوان‌ها منجر شود. تجهیزات کمکی، وزن و فشار روی اندام‌ها را کاهش داده و به فرد در حفظ تعادل کمک می‌کند.

کاهش درد و فشار مفاصل: در عارضه‌هایی همچون آرتروز زانو یا بعد از جراحی مفصل لگن، بخشی از وزن بدن باید از روی مفصل برداشته شود. عصا، کرنچ یا واکر می‌توانند این فشار را توزیع کنند و از واردشدن فشار بیش‌ازحد به مفصل آسیب‌دیده جلوگیری نمایند.

بازگشت سریع‌تر به زندگی روزمره: استفاده از تجهیزات توانبخشی مناسب، کمک می‌کند بیمار زودتر راه‌رفتن ایمن را شروع کند، استقلالش در انجام امور (مثلاً رفت‌وآمد در خانه، کارهای شخصی) را حفظ یا بازیابی کند و روحیه‌ی بالاتری داشته باشد.

پیشگیری از عوارض ثانویه: نشستن یا استراحت طولانی‌مدت در بستر، خطراتی همچون ضعف عضلانی، خشکی مفاصل، زخم بستر و حتی لخته‌ی خونی در پاها را افزایش می‌دهد. وسایل کمکی حرکت، بیمار را تشویق می‌کند به‌اندازه‌ی کافی تحرک داشته باشد، بدون ترس از درد و خطر سقوط.

باتوجه به این موارد، واضح است که انتخاب صحیح و آگاهانه‌ی وسیله‌ی کمکی، نقشی محوری در موفقیت برنامه‌ی توانبخشی ایفا می‌کند. در ادامه، نگاهی به انواع اصلی تجهیزات کمکی از جمله عصای طبی، واکر، و کرنچ خواهیم داشت.

عصای طبی: همراهی برای حمایت از مفاصل

عصای طبی یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال پرکاربردترین ابزارهای کمکی حرکتی به‌شمار می‌رود. برخلاف تصور رایج، تنها سالمندان به عصا نیاز ندارند؛ بلکه در آسیب‌های موقت ورزشی، دوره‌ی نقاهت پس از عمل جراحی یا هر شرایطی که باید وزن بدن تاحدی از روی زانو یا مچ پا برداشته شود، عصا می‌تواند مفید باشد.

انواع عصا

عصای تک‌پایه (Single-Point Cane): رایج‌ترین مدل که یک پایه‌ی لاستیکی (Tip) در انتهایش دارد. می‌تواند چوبی یا فلزی باشد. عموماً برای مواردی که فرد نیاز به حمایت مختصر دارد استفاده می‌شود.

عصای چهارپایه (Quad Cane): انتهای عصا به چهار پایه‌ی کوچک متصل است که سطح اتکای بیشتری ارائه می‌دهد. برای افرادی با تعادل ضعیف‌تر یا نیاز به تکیه‌ی بیشتر، مفید است.

عصاهای قابل تنظیم یا تاشو: غالباً جنس فلزی دارند و با پین یا مکانیزم تلسکوپی، ارتفاعشان کم‌وزیاد می‌شود. برای استفاده‌ی موقتی، سفر یا افرادی که نیازشان چندان طولانی‌مدت نیست، کاربرد دارد.

عصای ساعددار: مدل کانادایی که بخشی از ساعد در حلقه‌ی فلزی یا پلاستیکی قرار می‌گیرد و دستگیره در پایین آن است. البته معمولاً این مدل را بیشتر با “کرانچ ساعد” اشتباه می‌گیرند؛ اما در ایران هم برای بعضی بیماران با شرایط خاص استفاده می‌شود.

معیارهای انتخاب عصای طبی

ارتفاع مناسب: مهم‌ترین عامل. در حالت ایستاده، دسته‌ی عصا باید با چین مچ دست هم‌سطح باشد تا آرنج حدود ۱۵ تا ۳۰ درجه خم شود.

جنس بدنه: چوب (برای اصالت و زیبایی)، فلز (آلومینیوم سبک)، فیبر کربن (بسیار سبک اما گران). برای استفاده‌ی طولانی، کیفیت و استحکام را جدی بگیرید.

دسته‌ی ارگونومیک: دسته‌های دربی، کروک یا ارگونومیک. انتخاب شکل مناسب دست باعث کاهش درد مچ و احساس اطمینان بیشتر می‌شود.

پایه‌ی ضدلغزش: یک لاستیک باکیفیت در انتهای عصا خطر زمین‌خوردن را کم می‌کند. آج‌ها باید سالم باشند. در صورت فرسودگی، بهتر است تعویض شود.

نحوه‌ی استفاده‌ی درست از عصا

دست گرفتن عصا: غالباً اگر مشکل یا درد در پای راست باشد، عصا را در دست چپ می‌گیرند (و برعکس). این کار سبب توزیع فشار روی پای سالم و عصا می‌شود.

هماهنگی پا و عصا: هم‌زمان که پای ضعیف یا دردناک به جلو می‌آید، عصا نیز همراهش جلو می‌رود. این هماهنگی اجازه می‌دهد وزن بدن حین گام‌برداشتن متعادل شود.

حفظ قامت صاف: جلو خم نشوید و شانه‌ها را بالا نگه ندارید. اگر حس کردید باید خم شوید یا شانه را بالا ببرید، احتمالاً ارتفاع عصا غلط است.

واکر (Walker): حداکثر ثبات بیماران با تعادل ضعیف

واکر ابزاری است که ساختاری چهارپایه و پهن دارد و چهار نقطه‌ی اتکا روی زمین ایجاد می‌کند. در مقایسه با عصای تک‌پایه یا چهارپایه، ثبات بسیار بیشتری فراهم می‌کند. این ثبات بالا، به بهای وزن و حجم بیشتر واکر است که حمل‌ونقل آن را دشوارتر می‌کند. بااین‌حال، برای سالمندانی که تعادل خیلی کمی دارند، یا بیمارانی که در حال گذراندن مراحل ابتدایی راه‌ رفتن بعد از جراحی لگن یا زانو هستند، واکر بهترین انتخاب محسوب می‌شود.

انواع واکر

واکر ثابت: در هر گام، بیمار باید واکر را کمی جلوتر بگذارد و بعد قدم بردارد. برای کسانی که نیاز به حمایت فوق‌العاده بالایی دارند.

واکر چرخی (Two-Wheel Walker): در جلو دو چرخ نصب است و دو پایه‌ی عقبی لاستیکی‌اند. بیمار برای حرکت لازم نیست کل واکر را بلند کند؛ آن را هل می‌دهد و پایش را جلو می‌گذارد.

واکر چهارچرخ (Rollator): دارای چهار چرخ کوچک و ترمز دستی است، گاه صندلی کوچکی هم دارد تا بیمار بنشیند و استراحت کند. راحتی بیشتری برای پیاده‌روی روزمره و خارج از منزل ارائه می‌دهد ولی نیاز به توان بیشتری در کنترل دارد.

معیارهای انتخاب واکر

ارتفاع: مانند عصا، واکر هم باید بر اساس قد فرد تنظیم شود. اگر دسته‌های آن زیاد بالا باشد، به شانه فشار می‌آورد. اگر خیلی پایین باشد، بیمار خم می‌شود و کمردرد می‌گیرد.

وزن واکر: واکر فلزی سبک (معمولاً آلومینیومی) جابه‌جایی را ساده‌تر می‌کند. اما اگر فرد وزن بالایی دارد، باید مطمئن شد واکر تحمل کافی دارد.

چرخ‌دار یا بدون چرخ: افراد بسیار ضعیف و با تعادل پایین، شاید با چرخ مشکل داشته باشند و نتوانند سرعت واکر را کنترل کنند؛ از سوی دیگر، افراد با قدرت بازو و تعادل بهتر، می‌توانند از واکرهای چرخ‌دار راحت‌تر بهره ببرند.

نحوه‌ی استفاده‌ی صحیح از واکر

تکیه‌ی منظم و تعادل تدریجی: قدم‌ها را کوتاه بردارید و مطمئن شوید هربار که گام برمی‌دارید، واکر در تماس مطمئن با زمین است.

کفش‌های مناسب: استفاده از کفش‌های ضدلغزش ضروری است، زیرا روی زمین‌های صاف یا سرامیک، پای بیمار یا واکر ممکن است لیز بخورد.

بلند کردن (در واکر ثابت): اگر واکر ثابت است، برای هر گام آن را کمی از زمین بلند کنید. کوبیدن واکر روی زمین یا کشیدن آن می‌تواند خطرساز باشد، چون ممکن است پایه‌ها گیر کند.

کرنچ (Crutch) یا عصای زیربغل: ابزاری برای کاهش فشار روی یک پا

کرنچ (در ایران گاه اصطلاحاً «عصای زیربغل» نامیده می‌شود) وسیله‌ای است که عمدتاً برای افرادی استفاده می‌شود که نیاز دارند بار زیادی از روی یک پا یا هر دو پا برداشته شود. برای مثال، بعد از شکستگی مچ پا یا جراحی رباط صلیبی زانو، پزشک ممکن است توصیه کند بیمار مدتی از یک یا دو کرنچ استفاده کند تا تقریباً از پای آسیب‌دیده هیچ وزنی برندارد.

انواع کرنچ

کرنچ زیربغل (Axillary Crutch): متداول‌ترین مدل در ایران. قسمت فوقانی در زیر بغل قرار می‌گیرد و با دستگیره‌ای که پایین‌تر است گرفته می‌شود.

کرنچ ساعد (Forearm Crutch) یا کانادایی: به آن «عصای کانادایی» هم می‌گویند. در ساعد یک حلقه‌ی ثابت وجود دارد و فرد با دستش قسمت پایینی را می‌گیرد. فشار کمتری به ناحیه‌ی زیر بغل وارد می‌کند و در برخی آسیب‌ها راحت‌تر است.

معیارهای انتخاب کرنچ

ارتفاع کلی: کرنچ زیربغل باید به گونه‌ای تنظیم شود که بخش بالایی حدود ۲ تا ۳ انگشت پایین‌تر از زیر بغل قرار گیرد. اگر خیلی بالا باشد، سبب فشار به اعصاب و عروق زیر بغل می‌شود.

محل دستگیره: وقتی دست روی دستگیره‌ی کرنچ قرار می‌گیرد، آرنج باید حدود ۱۵ تا ۳۰ درجه خم شود.

جنس بدنه و وزن: اکثر کرنچ‌ها از آلومینیوم یا استیل سبک ساخته می‌شوند. باید استحکام کافی داشته باشند و در عین حال خیلی سنگین نباشند.

سرپایه‌ی ضدلغزش: انتهای کرنچ‌ها لاستیک‌های ضخیمی دارد که با سطح زمین چسبندگی ایجاد می‌کنند. فرسودگی این لاستیک می‌تواند خطر زمین‌خوردن را بالا ببرد.

شیوه‌ی راه رفتن با کرنچ

بسته به تجویز پزشک، ممکن است نیاز باشد بخشی از وزن را یا هیچ وزنی را روی پای آسیب‌دیده نگذارید. در حالت ساده:

کرنچ‌ها جلو می‌روند: هردو کرنچ را به اندازه‌ی یک گام کوچک جلوتر می‌برید.

پای آسیب‌دیده را جلو می‌گذارید (یا اگر نباید وزنی روی آن بگذارید، آن را در هوا حفظ می‌کنید).

وزن را روی دست‌ها و کرنچ‌ها منتقل و با پای سالم قدم بعدی را برمی‌دارید.

اگر فقط یک پا مشکل دارد، از یک کرنچ هم می‌توان استفاده کرد، اما در اکثر صدمات جدی (مثلاً شکستگی قوزک پا)، دو کرنچ تجویز می‌شود.