در این مطلب، قصد داریم محبوب‌ترین سنگ‌ها و فلزاتی را که برای تزیین عصاهای چوبی در ایران و نقاط دیگر جهان به‌کار گرفته می‌شود، مورد بررسی قرار دهیم. از سنگ‌های قیمتی بومی نظیر فیروزه گرفته تا سنگ‌های ارزشمند همچون عقیق، یشم، لاجورد، مرجان و از فلزات گران‌بهایی مثل طلا و نقره تا فلزات تزئینی مانند برنج، مس و استیل، همه‌ی این‌ها می‌توانند عصای چوبی را به اثری موزه‌ای یا اکسسوری لوکس تبدیل کنند. در طول نوشته، به خاستگاه فرهنگی و تاریخی هر کدام، شیوه‌های استفاده در تزیین عصا، ارزش معنوی و هنری و نکات مربوط به نگهداری اشاره خواهیم کرد.

پیشینه‌ی تزیین عصای چوبی با سنگ‌ها و فلزات

از دوران باستان، پادشاهان و بزرگان دین و سیاست، عصای چوبی را همچون نمادی از جایگاه خود در دست می‌گرفتند. این عصا گاه با روکشی از فلزات گران‌بها یا با نگین‌های قیمتی آراسته می‌شد. در مصر باستان، فرعون‌ها عصایی داشتند که با فلز طلا و سنگ‌های قیمتی نظیر لاجورد تزیین شده بود و در ایران نیز در دوران هخامنشی و ساسانی، شاهد ابزارهای چوبی یا فلزی تزئین‌شده با سنگ‌ها و نقش‌های برجسته هستیم.

با گذشت زمان، این سنت تزیین عصا در نقاط مختلف دنیا متداول ماند و در دربارهای اروپایی دوره‌ی رنسانس و پس از آن، عصاهای منقوش با سرحیوانات نقره‌ای یا نگین‌های درخشان، جایگاه ویژه پیدا کرد. در ایران، به‌ویژه در دوره‌ی قاجار، برخی رجال و درباریان عصاهایی داشتند که با سنگ‌هایی چون فیروزه یا عقیق تزیین و گاه با نقره و طلا پوشیده شده بود. امروزه نیز، کارگاه‌های هنری با ترکیب هنر سنتی منبت‌کاری، خراطی و خاتم‌کاری روی چوب با سنگ‌های نیمه‌قیمتی یا فلزات اصیل، عصاهایی عرضه می‌کنند که فراتر از ابزاری برای تکیه، به یک اثر هنری گران‌بها بدل می‌شود.

محبوب‌ترین سنگ‌ها در تزیین عصای چوبی

فیروزه (Turquoise)

•خاستگاه و ویژگی: فیروزه یکی از سنگ‌های نیمه‌قیمتی اصیل ایرانی است که آوازه‌ی جهانی دارد. فیروزه‌ی نیشابور با رنگ آبی آسمانی، از مرغوب‌ترین انواع فیروزه در جهان محسوب می‌شود.

•دلیل محبوبیت: رنگ آبی فیروزه تضاد زیبایی با رنگ قهوه‌ای چوب ایجاد می‌کند و چشم را خیره می‌سازد. همچنین در فرهنگ ایرانی و برخی فرهنگ‌های دیگر، فیروزه را سنگی می‌دانند که چشم‌زخم را دفع می‌کند و خوش‌یمنی به همراه دارد.

•نحوه‌ی استفاده در عصا: گاه خرده‌سنگ‌های فیروزه را به صورت فیروزه‌کوبی روی بخش‌هایی از دسته یا حلقه‌ی عصا می‌نشانند. یا در مدل‌هایی ممکن است یک تکه فیروزه به‌عنوان نگین اصلی در بالای دسته نصب شود.

•نگهداری: فیروزه سنگ حساسی در برابر مواد شیمیایی است؛ نباید با مواد شوینده‌ی قوی تماس مستقیم داشته باشد. همچنین رطوبت بالا می‌تواند به تدریج رنگش را کدر کند.

عقیق (Agate)

•خاستگاه و انواع: عقیق در نقاط گوناگون ایران و جهان یافت می‌شود. تنوع رنگ‌هایش (سرخ، نارنجی، قهوه‌ای، خاکستری و گاه چند رنگ همزمان) آن را برای هنرهای تزئینی جذاب کرده است.

•جذابیت فرهنگی: عقیق در فرهنگ ایرانی و اسلامی، گاه سنگی مقدس و مبارک شمرده می‌شود. بسیاری از افراد نگین انگشتر عقیق را محترم می‌دانند.

•استفاده در عصا: قطعه‌ای از عقیق می‌تواند بالای دسته‌ی عصا جای‌گذاری شود یا دانه‌های کوچک عقیق روی بدنه کاشته شود. تلفیق چوب گردو تیره با عقیق قرمز یک جلوه‌ی رنگی چشم‌گیر و فاخر می‌سازد.

•مقاومت و مراقبت: عقیق نسبت به ضربه مقاومت بهتری از فیروزه دارد. اما بهتر است از برخورد شدید با اشیای سخت پرهیز شود تا خراش پیدا نکند یا نشکند.

یشم (Jade)

•رنگ و خواص: یشم اغلب به رنگ سبز دیده می‌شود، اما تنوع رنگی (سفید، خاکستری یا صورتی) هم دارد. در فرهنگ چین بسیار ارزشمند است و نمادی از خوش‌یمنی و قدرت معنوی تلقی می‌شود.

•ترکیب با چوب: اگر رنگ سبز یشم را با چوب قهوه‌ای گردو یا افرا همراه کنیم، تضادی زیبا و آرامش‌بخش پدید می‌آید. بخشی از دسته عصا یا بخشی از بدنه می‌تواند نگینی از یشم داشته باشد.

•قیمت و مراقبت: یشم اصل قیمت بالایی دارد، اما در بازار انواع مصنوعی یا کم‌کیفیت هم هست. برای اطمینان، باید به فروشنده‌ی معتبر مراجعه شود. یشم در برابر خراش مقاوم‌تر از برخی سنگ‌هاست اما ضربه‌ی شدید می‌تواند آن را بشکند.

لاجورد (Lapis Lazuli)

•پیشینه و رنگ: لاجورد با رنگ آبی‌تیره‌ی متمایل به بنفش و رگه‌های طلایی (پیریت) در تاریخ هنر ایران و خاورمیانه جایگاه خاص دارد. ترصیع لاجورد در ظروف و زیورآلات از قدیم رسم بوده است.

•نمادگرایی: در فرهنگ‌های مختلف، لاجورد را سنگ خرد و معنویت می‌دانند. جلوه‌ی آبی عمیقش در کنار چوب تیره یا روشن، شکوه ویژه‌ای ایجاد می‌کند.

•استفاده در عصا: ممکن است در قسمت‌های کوچک از دسته‌ی عصا یا به‌عنوان نگین فوقانی نصب شود. با تکنیک معرق نیز می‌توان لایه‌های نازک لاجورد را روی بدنه درج کرد.

•نگهداری: لاجورد در برابر مواد اسیدی حساس است. بهتر است عصا را از تماس با شوینده‌های قوی یا عرق دست زیاد دور نگه دارید، یا پوشش رزینی روی آن صورت گیرد.

مروارید یا مادر مروارید (Mother of Pearl)

•ویژگی ظاهری: مادر مروارید (صدف داخلی برخی نرم‌تنان دریایی) سطحی براق و رنگین‌کمانی دارد. این ماده از زمان‌های دور برای تزیین اشیای چوبی، نظیر جعبه‌های خاتم‌کاری، به‌کار می‌رفته است.

•ترکیب با چوب: زمانی که بر تکه‌هایی از دسته‌ی عصا یا نوک آن مادر مروارید کار می‌شود، در برخورد با نور جلوه‌ی چشم‌گیری دارد. برای سبک‌های لوکس و فانتزی بسیار دلنشین است.

•حساسیت: مادر مروارید به ضربه حساس است و ضخامت آن نازک می‌باشد. بنابراین باید دقت شود زیر آن فضای خالی نماند و با رزین یا چسب تخصصی محکم گردد.