انتخاب عصای مناسب بر اساس شرایط پزشکی

آرتروز (التهاب و ساییدگی مفاصل)

چالش‌های حرکتی در آرتروز: آرتروز یکی از شایع‌ترین علل درد و کاهش تحرک در افراد میانسال و سالمند است که به ویژه زانوها، لگن یا مچ پا را درگیر می‌کند. در این بیماری به دلیل تخریب غضروف مفاصل، راه رفتن با درد و خشکی همراه می‌شود و فرد برای جلوگیری از درد ناچار است وزن کمتری روی اندام مبتلا بیاندازد. استفاده از عصا می‌تواند تا حدود ۲۵٪ وزن بدن را به دست‌ها منتقل کرده و فشار وارده بر مفصل دردناک را کم کند . همچنین عصا با افزایش سطح اتکا به حفظ تعادل فرد کمک می‌کند تا از افتادن‌های ناگهانی جلوگیری شود.

ویژگی‌های عصای مناسب: بیشتر افراد مبتلا به آرتروز خفیف تا متوسط تنها به یک عصای تک‌نقطه‌ای استاندارد نیاز دارند . این عصا با کاهش نسبی بار روی مفصل آسیب‌دیده، درد را کم کرده و راه رفتن را تسهیل می‌کند. حتماً باید ارتفاع عصا درست تنظیم شود تا در حالت ایستاده، دستهٔ عصا هم‌سطح چین مچ دست قرار گیرد؛ در این حالت آرنج حدود ۱۵ درجه خم می‌شود که بهترین وضعیت برای انتقال وزن است . عصای افست (دسته خمیده) یک انتخاب عالی برای آرتروز زانو و لگن است، زیرا طراحی دستهٔ آن وزن بدن را مستقیماً به محور اصلی عصا منتقل می‌کند و فشار کمتری به مچ دست می‌آورد . در واقع عصای افست تعادل بهتری نسبت به عصای معمولی فراهم کرده و حتی می‌تواند وزن‌های نسبتاً سنگین را تحمل کند . همین ویژگی‌ها باعث شده که این نوع عصا به طور خاص میان افرادی که آرتروز مفصل لگن یا زانو دارند پرطرفدار باشد .

برای کسانی که آرتروز شدیدی دارند یا در هر دو زانو دچار درد و ضعف هستند، عصای چهارپایه گزینه‌ای است که باید مد نظر قرار گیرد. عصای چهارپایه ثبات بسیار زیادی دارد و می‌تواند بخش بیشتری از وزن را تحمل کند . مثلاً فردی که آرتروز پیشرفتهٔ زانو دارد و حتی با عصای معمولی هم لنگش شدید دارد، با یک عصای چهارشاخه می‌تواند ایستایی بهتری پیدا کند. البته به یاد داشته باشید که راه رفتن با عصای چهارپایه کندتر است و ممکن است لازم باشد برای هر گام مکث کنید تا پایه‌ها کامل روی زمین قرار بگیرند.

دسته و جنس عصا: افرادی که آرتروز دارند، معمولاً از درد و خشکی در دست‌ها و مچ هم رنج می‌برند (مثلاً مبتلایان به آرتریت روماتوئید علاوه بر زانو ممکن است مفاصل دست‌شان هم درگیر باشد). به همین خاطر دسته‌های ارگونومیک و طبی برایشان بسیار مناسب است تا نیروی وزن را بدون ایجاد درد اضافی در مچ به زمین منتقل کنند . اگر قدرت دستتان کم است یا انگشتان‌تان تغییر شکل یافته، دسته‌های پهن با روکش فوم یا ژل که به شکل انگشتان قالب گرفته‌اند، کمک می‌کنند عصا را محکم‌تر و در عین حال بدون درد در دست بگیرید. همچنین بند مچی می‌تواند مفید باشد تا اگر ناگهان دستتان را شل کردید یا تعادلتان به هم خورد، عصا از دست رها نشود.

در مورد جنس عصا، مدل‌های آلومینیومی تنظیم‌شونده برای بسیاری از مبتلایان به آرتروز عالی هستند چون سبک بوده و حمل‌شان آسان است. اما اگر از جمله افرادی هستید که به زیبایی اهمیت می‌دهید و می‌خواهید عصا بخشی از پوشش روزمرهٔ شما باشد، عصاهای چوبی دست‌ساز با ارتفاع سفارشی نیز قابل استفاده‌اند. تنها دقت کنید ارتفاع عصای چوبی دقیقاً متناسب با قد شما تنظیم شده باشد (نه خیلی بلند و نه خیلی کوتاه) تا در زمان استفاده کمترین فشار به زانوها وارد شود.

نکتهٔ: در هنگام استفاده از عصا برای آرتروز زانو یا لگن، همیشه عصا را در دست مقابل سمت درگیر بگیرید. مثالاً اگر زانوی راست آرتروز دارد، عصا در دست چپ گرفته می‌شود. این کار باعث می‌شود هنگام حرکت، وزن بدن به سمت پای سالم منتقل شود و پای دردناک فشار کمتری تحمل کند . هماهنگ کردن حرکت پای آسیب‌دیده با عصا (همزمان عصا و پای درگیر را جلو ببرید) باعث می‌شود گام‌ها متعادل‌تر شوند و کمترین درد را احساس کنید .

بیماری پارکینسون

چالش‌های حرکتی در پارکینسون: پارکینسون یک بیماری نورولوژیک پیشرونده است که عمدتاً حرکات بدن و تعادل را تحت تأثیر قرار می‌دهد. لرزش دست‌ها، سفتی عضلات، کندی حرکات و مشکل در شروع حرکت (پدیدهٔ یخ‌زدگی یا Freezing) از جمله علائمی هستند که راه رفتن را برای بیمار دشوار می‌کنند. بسیاری از مبتلایان به پارکینسون در مراحل اولیهٔ بیماری هنوز قدرت عضلانی خوبی دارند اما به دلیل مشکلات تعادلی و شروع حرکت، در معرض زمین خوردن هستند. استفاده از عصا می‌تواند به حفظ تعادل و ایجاد یک ریتم در گام‌ها کمک کند و حس امنیت بیمار را افزایش دهد. هرچند، انتخاب نوع عصا برای پارکینسون ظرافت‌هایی دارد که در ادامه به آن می‌پردازیم.

ویژگی‌های عصای مناسب: برخلاف تصور عمومی که شاید فکر کنند افراد با مشکلات شدید تعادلی حتماً باید از عصای چهارپایه استفاده کنند، در پارکینسون عصای چهارپایه یا سه‌پایه همیشه بهترین انتخاب نیست. حتی بنیاد پارکینسون توصیه می‌کند که از عصاهای سه‌پایه و چهارپایه اجتناب شود، زیرا این مدل‌ها ممکن است به طور یکنواخت روی زمین قرار نگیرند و خود می‌توانند باعث عدم تعادل یا لغزش شوند . علت این است که در بیماران پارکینسونی الگوی راه رفتن متفاوت است (قدم‌های کوتاه و کشیده، گاهی کشیدن پا روی زمین) و اگر یکی از پایه‌های عصای چهارشاخه به درستی تماس نگیرد، عصا لق زده و خطر زمین خوردن را افزایش می‌دهد.

برای مراحل اولیهٔ پارکینسون یا افرادی که لرزش دست شدید ندارند، یک عصای تک‌نقطه‌ای استاندارد با یک نوک لاستیکی پهن و نرم اغلب بهترین گزینه است . نوک پهن (مثلاً انواع پایه‌های چهارسو نرم یا یخ‌شکن) کمک می‌کند که عصا تماس مطمئنی با زمین داشته باشد و از لغزش روی سطوح صاف جلوگیری شود. دستهٔ عصا باید حتماً راحت و محکم باشد تا بیمار بتواند در زمان شروع فریز شدن (یخ‌زدگی حرکت) به آن تکیه کند. برخی از بیماران پارکینسونی ترجیح می‌دهند از عصاهای سنگین‌تر یا چوبی استفاده کنند، چون کمی وزن بیشتر عصا باعث می‌شود لرزش دستشان کمتر عصا را تکان دهد. یک عصای چوبی خوش‌دست با وزن متوسط می‌تواند گزینهٔ خوبی باشد، البته به شرطی که طول مناسبی داشته و لیز نباشد.

در مواردی که بیمار دچار یخ‌زدگی‌های مکرر می‌شود (مثلاً پاهایش ناگهان قفل می‌شود)، امروزه ابزارهای کمکی نوینی وجود دارد؛ برای مثال عصای مجهز به لیزر که یک خط روی زمین می‌اندازد تا مغز بیمار را تحریک کند قدم بعدی را بردارد، یا عصاهای هوشمندی که لرزش خاصی ایجاد می‌کنند تا بیمار از فریز خارج شود . این ابزارها هنوز رایج نیستند ولی نشان می‌دهند که فناوری می‌تواند به کمک بیماران پارکینسون بیاید.

باید تأکید کرد که اگر پارکینسون به مرحله‌ای رسیده که مشکلات تعادلی شدید شده‌اند و بیمار حتی با عصا هم احساس امنیت نمی‌کند، استفاده از واکر یا رولیتور ترجیح دارد . در واقع متخصصان توصیه می‌کنند در موارد پیشرفته‌تر برای جلوگیری از افتادن حتماً به سراغ واکرهای چرخ‌دار (که سرعت حرکت را نیز بیشتر با الگوی بیمار هماهنگ می‌کنند) بروند. اما بسیاری از مبتلایان در مراحل میانی با یک عصای مناسب می‌توانند همچنان راه رفتن مستقل خود را حفظ کنند. اگر یک سمت بدن خشک‌تر یا ضعیف‌تر است (که در پارکینسون شایع است)، عصا را در دست سمت مخالف بگیرید و با پای مخالف آن هماهنگ کنید، درست شبیه تکنیکی که در بخش آرتروز توضیح دادیم.

نکات تکمیلی: بیماران پارکینسون گاهی به جای عصای معمولی، از چوب‌های کوهنوردی یا واکینگ‌پول (باتوم پیاده‌روی) استفاده می‌کنند . استفاده از یک یا دو باتوم مخصوص پیاده‌روی می‌تواند به راست‌تر ایستادن فرد و هماهنگی حرکات دست و پا کمک کند. این باتوم‌ها اغلب سبک، قابل تنظیم و دارای بند مچی هستند و برخی بیماران گزارش کرده‌اند که احساس بهتری نسبت به عصای کلاسیک دارند، زیرا حرکت آنها طبیعی‌تر و شبیه قدم زدن عادی می‌شود. با این حال، این بستگی به راحتی و سلیقهٔ شخصی دارد و حتماً باید ابتدا با فیزیوتراپ خود مشورت کنند.

در مجموع برای پارکینسون: عصایی توصیه می‌شود که سبک، با نوک غیرلغزنده و دستهٔ راحت باشد، ترجیحاً تک‌پایه. از عصاهای چندپایه مگر در مواقع لازم اجتناب شود . و همیشه به یاد داشته باشید ایمنی مهم‌تر از هر چیز است؛ اگر احتمال افتادن بالا است، ابزارهای کمکی پیشرفته‌تر مانند واکرهای چرخ‌دار با ترمز، انتخاب امن‌تری خواهند بود .

سایر بیماری‌ها و شرایط حرکتی خاص

دسته‌ای از بیماری‌ها یا شرایط نیز وجود دارند که می‌توان آن‌ها را «خاص» نامید زیرا هر کدام نیازهای متفاوتی در زمینهٔ وسایل کمکی حرکتی دارند. از جمله این موارد می‌توان به ام‌اس (MS)، عوارض پس از سکته مغزی، بیماری‌های عضلانی و مشکلات تعادلی ناشی از ضعف عمومی یا سن بالا اشاره کرد. در این بخش به چند مثال برای هر کدام می‌پردازیم.

سکته مغزی (همی‌پلژی): بسیاری از افرادی که دچار سکته مغزی می‌شوند، در یک سمت بدن دچار ضعف یا فلج (همی‌پلژی) خواهند بود. پس از طی مراحل اولیهٔ درمان و فیزیوتراپی، معمولاً برای راه رفتن نیاز به وسایل کمکی دارند. اگر قدرت پا تا حدی بازگشته اما هنوز تعادل کامل نیست، عصای چهارپایه یا سه‌پایه برای این افراد بسیار مفید است. چون این عصاها می‌توانند بدون کمک گرفتن از دست دیگر، قائم بایستند، فرد فلج نیمهٔ بدن می‌تواند با دستی که سالم‌تر است عصا را گرفته و در صورت لزوم دست فلج را استراحت بدهد. تحقیقات نشان داده‌اند بیماران همی‌پلژیک با عصای چهارپایه، گام‌های مطمئن‌تری برمی‌دارند و خطر زمین خوردن کاهش می‌یابد . البته همان‌طور که قبلاً اشاره شد، این عصاها راه رفتن را کندتر می‌کنند، بنابراین در مراحل بعدی که قدرت و تعادل بهتر شد، شاید بتوان به عصای ساده‌تر یا حتی باتوم تعادلی روی آورد. نکتهٔ دیگر برای این افراد تنظیم ارتفاع عصا است؛ معمولاً فیزیوتراپ‌ها توصیه می‌کنند ارتفاع عصای چهارپایه را کمی بلندتر تنظیم کنید تا بیمار مجبور شود کمی به سمت سمت سالم متمایل شود و وزن زیادی روی پای ضعیف قرار نگیرد .

ام‌اس (Multiple Sclerosis): ام‌اس بیماری‌ای است که می‌تواند ضعف عضلانی، خستگی زودرس، مشکلات تعادل و احساس کرختی در اندام‌ها ایجاد کند. نیاز به عصا در بیماران ام‌اس بستگی به میزان پیشرفت بیماری دارد. برای کسانی که عمدتاً مشکلشان خستگی و کمی ضعف در پاهاست، عصای تاشو و سبک انتخاب خوبی است چون هر زمان احساس خستگی کردند آن را باز کرده و استفاده می‌کنند و در زمان‌های دیگر می‌توانند جمع کرده و کنار بگذارند. اما در مواردی که یک سمت بدن ضعیف‌تر است یا تعادل مختل می‌شود, یک عصای تک‌نقطه‌ای استاندارد یا عصای افست می‌تواند حمایت لازم را بدهد. مهم است که این عصا خیلی سنگین نباشد چون بیماران ام‌اس زود خسته می‌شوند. دسته‌های طبی نیز کمک می‌کند در صورت وجود لرزش یا گرفتگی عضلانی در دست‌ها، کنترل عصا آسان‌تر باشد. برخی بیماران ام‌اس در هوای گرم دچار تشدید علائم می‌شوند؛ برای این افراد عصاهای فلزی ممکن است در دست عرق‌کرده لیز بخورد، لذا حتماً از مدل‌هایی با دستگیره دارای بافت استفاده کنید (مثلاً فوم یا لاستیک آج‌دار).

پوکی استخوان و ضعف سالمندی: پوکی استخوان به خودی خود باعث نیاز به عصا نمی‌شود، اما خطر شکستگی با زمین خوردن را بسیار بالا می‌برد. سالمندانی که به دلیل ضعف عمومی یا سرگیجه‌های گاه‌به‌گاه نگران زمین خوردن هستند، بهتر است برای اطمینان خاطر از عصا استفاده کنند حتی اگر مشکل حرکتی جدی ندارند. یک عصای سبک قابل تنظیم که به راحتی همراهشان باشد، برای این افراد توصیه می‌شود. از آنجا که چنین افرادی ممکن است در محیط خانه یا بیرون دچار لغزش شوند، کیفیت نوک عصا و داشتن بند مچی بسیار مهم است. عصاهای دارای نور چراغ LED یا رنگ‌های روشن هم به ویژه هنگام حرکت در محیط‌های کم‌نور مفیدند تا به دیگران حضور فرد را نشان دهند و خطر برخورد کاهش یابد.

سایر شرایط نورولوژیک: بیماری‌هایی مانند آتاکسی (عدم تعادل ناشی از اختلال مخچه)، نوروپاتی محیطی (بی‌حسی پاها) یا حتی مشکلات گوش داخلی که باعث سرگیجهٔ مزمن می‌شوند، همگی می‌توانند با یک عصای مناسب بهتر تحمل شوند. اصول کلی این است که اگر مشکل فرد بیشتر تعادلی است تا قدرتی، بهتر است از عصاهای چهارپایه برای حداکثر ثبات استفاده کند. اما اگر مشکل در حد خفیف‌تری است، یک عصای استاندارد کفایت می‌کند و آزادی حرکت بیشتری هم به فرد می‌دهد. برای کسانی که مشکل حس کف پا دارند (نوروپاتی)، عصایی با نوک پهن و نرم توصیه می‌شود تا بازخورد بهتری از زمین بگیرند و لرزش کمتری به دست منتقل شود.

مشورت با متخصص: در همهٔ شرایط فوق و به طور کلی برای هر بیماری خاص، توصیه می‌شود حتماً با پزشک معالج یا فیزیوتراپیست مشورت کنید. آن‌ها با ارزیابی میزان قدرت عضلانی، دامنهٔ حرکتی مفاصل و تعادل شما، بهترین نوع عصا یا وسیلهٔ کمکی را پیشنهاد خواهند داد . همچنین آموزش صحیح راه رفتن با عصا (مثلاً الگوی قدم برداشتن، استفاده در پله و …) بخش مهمی از ایمنی شماست که یک متخصص می‌تواند طی جلساتی کوتاه به شما آموزش دهد.